De stem spreekt, schreeuwt, kraakt of zwijgt | Alet Wildmann

Zaterdag 18 september 2021 | Utrecht | 13.30 – 16.00 uur

Wat is de invloed van ons autonome zenuwstelsel op onze communicatie, stem en lichaamstaal?

Op een zonovergoten nazomerdag bij ‘In de 3 Krone’ aan de Utrechtse grachten vond de workshop stemgebruik plaats. En dit is ‘niet zomaar een workshop stemgebruik’, sprak trainer Alet Wilmann (stemcoach en stemtherapeut) ons toe. Na gewerkt te hebben als stemdocent en met beroepssprekers is zij nu meer de kant van logopedie opgegaan en in het bijzonder het gebruik van de Polyvagaal theorie bij stemproblemen.

Veel stemproblemen komen namelijk voort uit andere dingen dan dat wat een KNO arts kan waarnemen bij bijvoorbeeld veelvuldig last hebben van de hik, langdurig hoesten of een samengeknepen stem ervaren. En dat is waar de Polyvagaal theorie om de hoek komt kijken.

De theorie van het ontschrikken
Er volgt dan ook nu een stukje theorie, maar voor de liefhebber en degene die het naadje van de kous graag wil weten verwijs is graag door naar de website van Alet Wildmann waar een uitgebreid artikel opstaat uit het Tijdschrift voor Coaching (TvC): www.stemtraining.nl (klik door naar publicatie). En kijk dit filmpje:

De Nervus Vagus is een zenuwbaan die ons aanzwengelt en rust geeft. Het is de tiende zenuw van onze twaalf hersenzenuwen en verbindt het brein met alle belangrijke organen zoals de darmen, maag, hart en longen. De sympathische zenuwen zijn hierbij de gasgevers, de parasympathische zenuwen remmen ons af.

Met behulp van een tekening van een ladder en verschillende kleuren verduidelijkte Alet de theorie. Hoe je van een relaxte modus naar een activatie modus tot sociale modus komt en vervolgens ook in een fight/flicht en freeze modus als je onder spanning komt te staan.

In het leven maken we dingen mee die fysiek opslaan. Denk aan een val, een ongeluk, een ruzie, etc. We nemen echter vaak niet de tijd om hiervan, zoals Alet dat noemt, te ‘ontschrikken’. Stil te staan bij de pijn, het moment. Vaak gaan we als mens ‘gewoon’ door na intense gebeurtenissen en dragen we die spanning nog ergens bij ons.

Wat betekent dit voor ons als trainingsacteur?

Wees je er bewust van dat deelnemers aan een training ook ruimte/tijd nodig hebben om te ‘ontschrikken’. Even stoom afblazen. Kijk wat iemand nodig heeft, even losschudden, zuchten etc.

Het is goed om je te realiseren dat het heel erg afhankelijk is van iemands geschiedenis wat diegene aankan qua spanning en hoe diegene daarmee omgaat. Stemproblemen kunnen ermee samenhangen dat iemand het nog nodig heeft om te ‘ontschrikken’ van bijvoorbeeld een trauma.

Oefening
In tweetallen. Ga tegenover elkaar zitten. Een is de ontvanger. De ander kijkt eerst een halve minuut boos naar de ander, dan een halve minuut neutraal en tot slot een halve minuut uitnodigend en zacht. Bespreek wat dit doet met jou als zender en als ontvanger. Wissel.

Raadje plaatje
Alet toont ons een aantal Chinese tekens die tezamen een woord/begrip vormen. De verschillende losse tekens staan voor: oren (geluid, emotie, timbre), ogen (iemand zien, non-verbale signalen), focus/onvoorwaardelijke aandacht (voor de spreker en jezelf), hart (wat het met je doet) en mind (gedachten, aannames, betekenis van woorden). De groep mag het woord raden. Het blijkt het begrip luisteren te zijn. Een gelaagd begrip.

Luisteren
Vervolgens luisteren we met elkaar naar een aantal fragmenten: Een discussie bij ‘De rijdende rechter’, het commentaar bij een voetbalwedstrijd, iemand die vertelt over haar depressie en David Attenborough die luiaards in het wild ontmoet. Alet vraagt ons naar wat we hebben gehoord, hoe we reageren op de fragmenten steeds vanuit het hart (wat raakt), het fysieke (wat neem je waar bij jezelf) en het hoofd. We ontdekken dat de een het liefst de tv uitzet bij sportwedstrijden omdat ze het verschrikkelijk vindt om naar te luisteren en de ander er met rode konen geen genoeg van kan krijgen. We vallen als groep stil bij het fragment waarin een jong iemand over haar depressie vertelt en verwonderen ons over het rijke stemgeluid van Attenborough.

Blinddoek
Na een korte pauze mogen 5 deelnemers in het midden van de zaal in een kring met de ruggen naar elkaar toe gaan zitten. Ze krijgen een oogmasker op. De andere 5 deelnemers gaan tegenover hen staan. In een minuut vertelt degene die staat aan de geblinddoekte persoon tegenover zich, over zichzelf. Vervolgens een korte stilte en geeft de luisteraar terug aan de verteller wat hij of zij heeft gehoord. Dit levert verrassende inzichten op bij de groep over het effect van ieders stem.

Vragen
Zo richting het einde van de workshop is er ruimte voor vragen. Wat kun je doen aan een scherpte in je stem waar mensen tijdens een training van kunnen schrikken (geef eens 20% van je volume), hoe ga je om met een deelnemer die stottert (benoemen, geen zinnen afmaken, vragen wat helpend is) en hoe komt het toch dat ik iemands accent overneem (dit heet neuroceptie, je bent aan het spiegelen, dit merkt een ander vaak niet eens, probeer bij jezelf te blijven)?

Zing!
We sluiten af met een Russisch wiegenlied zonder tekst. Binnen enkele minuten slaat een warme deken om ons heen, bestaande uit stemmen van sopranen en alten. Een zachte afsluiting van niet ‘zomaar een workshop stemgebruik’.

Veel dank Alet voor het delen van je kennis en gastvrouw Judith Schut voor de kopjes thee.

Willemijn van de Walle

Regietheater | Workshop NVvT | Regietheater | Hugo Vos | Zomer 2021

Ik neem jullie mee naar een pittoresk theatertje vlakbij het station van een Overijssels vestingstadje. De rode loper licht klaar. De zon schijnt. Ontspannen komen vanuit alle winrichtingen trainingsacteurs aangelopen. Je voelt je als op een eerste schooldag. Het mag weer! Vol verwachting en helemaal live. Kom maar mee naar binnen. Gastvrouw Anita Stokman heet je van harte welkom en met een kop koffie erbij starten we dag met trainer Hugo Vos en een ‘vanplan’. Zo’n plan dat een rode draad vormt tijdens een training en tevens ruimte biedt voor improvisatie. Ha lekker, denk je dan.

Olifant
Na een korte (!) voorstelronde aan de hand van ieders ervaring met regietheater blijkt dat de groep bestaat uit trainingsacteurs met vrijwel geen ervaring op dat vlak als al wat doorgewinterde types. Ook wordt meteen duidelijk dat we te maken hebben met een enthousiaste, leergierige groep vol vragen.

“Wat moet er deze dag gebeuren dat jij naar huis gaat en dat het zinnig was? Dat je blij bent dat je erbij was?”

Hoe begin ik? Dat wil ik graag leren | Dat ik snap wat het inhoudt en dat ik er aan het eind van het jaar mee kan werken | Welke stappen zet je in de opbouw van een scène? | Wat zijn de do’s en dont’s?

Hugo geeft aan dat een onderzoekende houding de randvoorwaarde is om zoveel mogelijk uit een training te halen. We kijken niet naar wat goed of fout is, maar werkt er wel en wat niet. Hij nodigt ons uit om samen te onderzoeken hoe de dingen werken. Jij bent verantwoordelijk voor je eigen leerproces dus stel vragen en doe mee.

Hugo vertelt ons een verhaal over de stad Ghor in India waar alle inwoners blind zijn. De keizer nodigt hen uit om in een nabijgelegen kamp zijn olifant te komen ‘bekijken’. Een aantal van hen doet vervolgens verslag aan de anderen van wat een olifant is. Een tapijt in de wind! Een touw met een pluim! Een gladde gekartelde speer! Een stevige zuil! Iedereen had eigenlijk gelijk. Ze hadden allemaal een deel van de waarheid verteld.

Samen kijken we vervolgens hoe de olifant eruitziet die we regietheater noemen. Wat weten we? Wij roepen, Hugo schrijft op en vraagt door. Zo ontstaat een stevige lijst.

Humor | Interactie | Inspringen | Faalvriendelijk | Valkuilen laten zien | Trainingsacteur representeert de mensen in de zaal | Herkenbaar | Belevingswereld publiek | Relativerend door het groot te brengen | Casus is bekend, ruimte voor improvisatie | Werkt bij grotere groepen | Mooi start of eindpunt training | Veilige werkvorm | Het moet triggeren

Criteria
Vanuit deze kennis en wat losse kreten gaan we door met het vaststellen van criteria voor regietheater. Waar moet het aan voldoen?

• De scene moet herkenbaar zijn voor het publiek
• Het proces moet herkenbaar zijn (een scene voor een publiek van belastingadviseurs kan zich afspelen op een ponykamp en toch herkenbaar zijn)
• Er is sprake van één veranderrol
• Er moeten meerdere verandermomenten inzitten
• Het moet veilig zijn. De acteur moet veiligheid kunnen garanderen. Weet dus waar de grens lig.
• Publiek moet zich kunnen verbinden met een rol/de personages. Als je bijvoorbeeld een groep bouwvakkers gaat trainen en zij zeggen meteen zo doen wij dat niet (zo leg je toch geen straatje man!), dan wordt het leren lastig. Zorg ervoor dat je weet wat er speelt.
• Vind de balans in intensiteit. Te groot of hysterisch spel maakt dat de herkenbaarheid verdwijnt.
• De veranderrol wordt aangestuurd door het publiek. Betrek als acteur het publiek door als gespreksleider op te treden. Wat moet ik nu anders doen dan? Zo concreet mogelijk gedrag.

Er zijn twee verschillende vormen van regietheater te onderscheiden. De eerste is een beetje losjes in een trainingssetting aan het begin of einde. Een opwarmertje over het thema of een samenvatting om mee af te sluiten. Een kleine groep mensen en 5-10 minuten.

De tweede vorm is in een zaal met 100 mensen. Een goed uitgewerkte, gescripte scène. Goed uitgeschreven, gerepeteerd en voorbereid. Vaak met meer dan één acteur en kan 30-120 minuten duren. Ruimte voor improvisatie, duidelijke rolverdeling.

N.B. Vanuit het FORUM theater van Boal wordt de procesbegeleider/intermediair/spreekstalmeester aangeduid als ‘joker’.

Tip van Hugo: Wees zuinig met humor. Ga geen ‘leuke scène’ schrijven. Juist de herkenbaarheid maakt het grappig. Neem het dus serieus. Breng het zo dat je toch mildheid voelt.

Koffiepauze

Na de pauze vraagt Hugo aan de groep wie er een dilemma heeft. Er blijkt er eentje te zijn en dit dilemma wordt gebruikt om vorm te geven aan een ‘Masterclass coachings-vaardigheden in de praktijk’. Met de casus uit de groep gaan twee deelnemers in gesprek. De vraag die hierbij gesteld wordt: Hoe zou je zelf NIET gecoacht willen worden? Vanuit hier kun je verandermomenten gaan aanwijzen en de groep erbij betrekken. De scène dan een 2e en ook een 3e keer spelen. Blijf als acteur momenten bieden om aan te sleutelen. ‘De joker’ zou ook even checken bij de deelnemers hoe die erbij zitten.

! Laat als het even kan de trainer niet de veranderrol spelen, dan wordt het ingewikkeld en vraagt ook qua spelvaardigheid veel/meer.

De introductie bij een scène is belangrijk voor de veiligheid van de groep. Benoem dus ‘We zetten het even vet neer.’

Een voorgesprek met de trainer is van belang om leerdoelen helder te hebben om in de scène te kunnen meenemen.

Lunchpauze (met hele lekker broodjes!)

OPDRACHT
Vervolgens krijgen we de opdracht om in tweetallen een persoonlijk dilemma uit te vragen in 5 minuten per persoon. Zo concreet mogelijk. Zoek vervolgens in deze informatie een metafoor om het dilemma in een scène te verwerken. Denk aan een vergelijkbare baan of situatie in een totaal ander bedrijf.

We nemen u mee… (Een zin om te gebruiken aan het begin van de scène om de setting neer te zetten)

Iedereen in de groep komt aan de beurt om op zijn of haar manier aan de anderen een scène voor te leggen. Dat ging van heel beeldend en prikkelend naar concreet en een start middenin het conflict.

De 1e Wet van Vos
Originaliteit is de doodssteek voor creativiteit.

N.B. In het creatieve proces schrijft degene naast jou altijd leuker dan jij en jij bent zijn of haar buurvrouw/buurman

De 3e Wet van Vos
Dat mensen altijd gaan vragen wat dan de 2e Wet van Vos is.

Vervolgens gingen we in een half uur tijd dit dilemma in een scène verder uitwerken met minstens 3 verandermomenten. Daarna zijn een aantal scènes uitgespeeld op de vloer. Zo kwamen we uit bij een dame met een hondenuitlaatservice die een beroep doet op een businesscoach en een hovenier die zich meldt bij een stresscoach. Scènes met duidelijke verandermomenten die niet lollig bedoeld zijn, maar toch herkenbaarheid oproepen en een glimlach.

Tip: repeteer je scène en kijk goed naar waar de dilemma’s liggen. Raadpleeg als acteur de zaal voor concrete tips: wat moet ik dan precies vragen?

Als laatste loopt Hugo met ons het lijstje met verwachtingen van aan het begin nog even door. Vol verwachting waren we en vele verwachtingen bleken ingelost!

Slotakkoord
Onderweg naar de eerste workshop van de NVvT na de zomer, schreef ik dit verslag van de laatste workshop voor de zomer. Zo’n verslag dat al tijden op mijn ‘oshitfuckdatmoetikooknogdoen-lijstje’ stond. Dit was ‘m dus.

Veel dank Hugo voor je betrokken, oprechte en enthousiaste manier van trainen en Anita top geregeld als gastvrouw daar in Theater de Meenthe.

Tot slot, geef je vooral op voor een van de volgende workshops met liefde en betrokkenheid georganiseerd door de NVvT. Samen met collega’s uit het hele land aan de slag met de materie waar we zo van houden. Doen!

 Willemijn van de Walle

Workshop ‘ Trainingsacteren in de psychiatrie’
(26 augustus, Apeldoorn)
Wat doe je als je gevraagd wordt om even ‘verward gedrag’ neer te zetten? Trainers Ton van de Bildt en Jan Faassen namen 11 deelnemers deze workshop mee in diverse psychiatrische ziektebeelden. Het is natuurlijk niet aan een TA om te diagnosticeren, maar wel om de kenmerken van de problematiek te kennen. Samen met het gedrag, emotie en drijfveren geeft dat voeding aan je spel als TA.
We begonnen met een leuke werkvorm over contact maken. Aan de hand van enkele demonstraties van een psychose zagen we hoe je wanen (gedachten) en hallucinaties (zintuigen) met weinig of veel angst en intensiteit kunt spelen. Aan te raden is met klein spel te beginnen, anders raak je de deelnemer snel kwijt. Vervolgens doken we in een manische fase, hoe je in je spel (soms bizarre) monologen houdt en toch de ander kan laten oefenen met contact maken. Of, waar nodig, begrenzen. In een oefening waarin we een ‘depressieve’ Ton binnen een minuut moesten benaderen met het verzoek om de zaal te verlaten, kwam naar voren dat belonen (een beetje omhoogkijken) bijvoorbeeld op zijn plaats is bij: rust, weinig woorden, kalme entree, voorspelbaarheid (ik pak even een stoel).
Tot slot behandelden we twee persoonlijkheidsstoornissen: anti-sociaal (voorheen psychopathie) en borderline. Met behulp van het regiemodel oefenden we met het begrenzen van instrumentele agressie, grensoverschrijdend gedrag, alles om de ander te devalueren. Leuk hierbij was, om óók te benoemen wat de deelnemer góed deed (blijven, stevig staan, vragen stellen), voordat er tips werden genoemd (handen uit zakken, laten zien dat je schrikt, ik wil niet dat je zo tegen me praat etc).
Een zeer interessante, met humor geleidde, workshop, die volop inzicht gaf in de achtergronden van extreem gedrag en hoe dit neer te zetten! Fijn was ook dat we na elke vorm van gedrag in subgroepen konden oefenen met het spel van de client, het tegenspel van de deelnemer en feedback.

Ed Korff de Gidts

Vrijdagmiddag 27 augustus volgden we met zo’n twintig trainingsacteurs (verder afgekort als TA) de workshop Kennismaken met M-learning van grondlegger Richard Steenberge, samen met TA Frank Boere. In de workshop werd stilgestaan bij deze vrij nieuwe methode van Profendum, die na 7 jaar ontwikkeling voldoende rijp is om gedeeld te worden. Hieronder de bevindingen van deze workshop.

M-learning staat voor leren in het Moment. In plaats van PowerPoint-sheets met vaste onderwerpen die door rollenspellen worden ondersteund, bestaat de M-learning training veel meer uit doelstellingen die de cursisten moeten halen. De TA speelt geen rol, maar geeft de cursist of cursisten terug wat hij aan impulsen ontvangt gedurende de hele training. Daarbij is hij of zij constant bewust van de huidige doelstelling van de cursist. Je blijft als acteur dus dicht bij jezelf in het moment. Dit zorgt volgens Richard voor een leervorm die als écht ervaren wordt waarbij deelnemers minder spanning ervaren.

Voordat ik een concreet moment beschrijf, om een idee te geven wat M-learning in de praktijk inhoudt, is het goed om stil te staan bij enkele belangrijke facetten.

Aan staan: de cursisten wordt verteld dat de acteur aan staat en dus actief aan het scannen is om te reageren op signalen of om gedrag uit te lokken.
Uit staan: De acteur wordt uitgezet door de trainer of zet zichzelf uit. Dit wordt dan weer mondeling aangekondigd. Bijvoorbeeld om tussendoor feedback te geven of als de TA of trainer denkt dat het de veiligheid op dat moment beter borgt of dat zijn ‘aan-gedrag’ geen doel meer dient op dat moment. Trainer en acteur mogen zelf bepalen wanneer acteur weer aan gaat, maar de trainer kan altijd bepalen dat de acteur langer uit blijft als hij dat nodig acht.
Snooze: Als een soort wekker kan de trainer de acteur ook ‘snoozen’. Dit wordt wederom mondeling gedeeld. De acteur staat dan tijdelijk uit en gaat op een gegeven moment weer aan zonder dat dit gemeld wordt.
Time-outs: Zoals in een klassieke training met acteur: cursist en TA kunnen altijd een time-out nemen. Trainer ook, maar deze breekt zo weinig mogelijk in om het ‘leren in het moment’ niet te verstoren.
Veiligheid: Aan het begin van de training worden bovenstaande facetten goed uitgelegd door de trainer.
Volgorde: Over het algemeen verloopt de training vaak als volgt: Er wordt een theorie behandeld aan de hand van een model en tijdens die behandeling staat de acteur aan en reageert hij/zij op gedrag of lokt gedrag uit. Vervolgens wordt de acteur gesnoozed om feedback te geven op wat er tot op dat moment gebeurt of gebeurd is, kan de trainer alvast aanhaken op eventueel effectievere methodes en in de tussentijd staat de acteur weer aan om weer door te gaan met observeren en uitlokken van gedrag, enzovoort.

Dan een concreet moment om een beeld te geven van M-learning in de praktijk: Na de pauze lokte Frank gedrag van één van de deelnemers uit door op de stoel van die cursist te gaan zitten en te kijken wat er gebeurde. De cursist reageerde en daar ging Frank dan weer stevig op in. Daarna werd er gesnoozed en stilgestaan bij dat moment. Er werd niet alleen besproken wat de cursist van die stoel dacht, maar ook hoe de andere cursisten het moment hebben ervaren. Waarom zeiden ze niets of waarom wel en hoe kwam dit op Frank over? Frank, inmiddels weer in de aan-stand, gaf ineens aan dat hij niet had verwacht dat wij als TA’S zulke tere zieltjes hebben. Iets waar niemand inhoudelijk op reageerde maar waar de nekharen bij de meesten wel van overeind gingen staan. Later werd de training dan weer stilgelegd en besproken wat er op dat moment in onze hoofden omging.

In plaats dat vooral de cursisten aandachtig de training, en dus de trainer en acteur volgen, is het bij M-learning veelal andersom: de trainer en acteur zijn constant bezig de cursist te volgen en de TA zet voortdurend ander gedrag neer op basis van de signalen van de cursist. Het is een zeer interactieve en energieke trainingsvorm voor alle partijen: trainer en acteur zijn constant scherp op signalen om op in te spelen en de cursist is ook constant scherp op interactie die de acteur zomaar ineens van hem of haar verlangt.

Op dit moment worden M-learning trainingen vooral gegeven op gebied van omgaan met agressie, suïcide preventie, motiverende gesprekvoering en andere communicatietrainingen waarin men om moet gaan met de steeds mondiger wordende samenleving. Volgens trainer Richard Steenberge is M-learning echter in vrijwel elke communicatietraining een mogelijkheid. Wat wel van belang is, is dat de cursist signalen afgeeft of getriggerd kan worden dit te doen, zodat de acteur als het ware aangespeeld wordt.

Einde: aan het einde van de training geeft de acteur terug waar hij of zij verder nog aangestaan heeft en dus iets heeft proberen op te roepen bij een cursist. Eventueel biedt hij of zij nog excuses voor het bewust opwekken van bepaalde emoties of irritaties. Ook dit om de veiligheid goed te borgen en iedereen met een goed gevoel naar huis te laten gaan.

De trainer blijft te allen tijde verantwoordelijk voor het proces en dient dit nog sterker in de gaten te houden omdat er veel gebeurt tijdens de training.

Aan het eind van de workshop hebben we ons in drie groepen afgevraagd waarom M-learning wel of niet zou werken of waar nog twijfel bestaat. Hieronder nog een kleine greep uit deze bevindingen:

Goed
- Iedereen staat aan, je kunt als cursist niet wegduiken omdat de TA je altijd kan betrekken.
- Alle gebeurtenissen, hoe klein ook, zijn materiaal om mee te werken voor de TA.
- Trainer en TA zijn gelijkwaardig; je hebt elkaar constant nodig i.v.m. het zeer hoge actieve gehalte van de training.
- Een nieuwe manier van trainen die voor meer ervaren TA’S ook weer nieuwe energie kan geven; het geeft een andere vibe en vraag meer van je dan de traditionele rollenspellen.
- Doordat er in het moment geleerd wordt kom je snel tot de kern van de leervraag bij de cursist. Theorie blijft altijd gekoppeld aan de praktijk: het hier en nu.

Minder goed / twijfel

- Vergt veel energie van alle betrokkenen.
- Hoe hou je de deelnemer die ‘geraakt’ is door de acteur erbij?
- Is er voldoende tijd om echt aandacht te besteden aan de individuele cursist?
- Verlengde daarvan; Is de individuele succeservaring voldoende geborgd?
- Erg afhankelijk van kwaliteit van de trainer en acteur.
- Wanneer is het nog trainen en wanneer therapie?
- Lenen inderdaad alle communicatietrainingen zich voor M-learning?

Richard was zo vriendelijk om na de workshop een hapje en drankje te organiseren, waarbij men nog wat na heeft kunnen praten en verder kennis heeft kunnen maken!

Interesse in de daadwerkelijke training? In oktober gaat de eerste training van start! Je kunt hiervoor een kijkje nemen op de site van Profendum Training & Coaching.

Thijs Wegkamp